Երկաթ (շիճուկ)

Ընդհանուր նկարագրություն

Երկաթը կենսականորեն կարևորագույն միկրոտարր է, որը մասնակցում է թթվածնի կապման, դեպի հյուսվածքներ տեղափոխման և փոխանցման, ինչպես նաև հյուսվածքային շնչառության գործընթացներին:

Երկաթը (Ferrum, Iron) մտնում է շնչառական պիգմենտների (գլխավորապես՝ հեմոգլոբին, մասնակի՝ միոգլոբին), ցիտոքրոմների, երկաթ պարունակող ֆերմենտների (կատալազներ, միելոպերօքսիդազներ) կազմության մեջ: Այսպես կոչված հեմային երկաթը դարձելի կերպով կապվում է թթվածնի հետ և մասնակցում վերջինիս տեղափոխմանը, որոշ օքսիդացման-վերականգնողական ռեակցիաներին, ինչպես նաև կարևոր դեր խաղում արյունաստեղծման մեջ: Երկաթը մասնակցում է նաև պորֆիրինի նյութափոխանակությանը, կոլագենի սինթեզին, իմունային համակարգի գործունեությանը:

Երկաթը օրգանիզմ մուտք է գործում սննդի միջոցով: Սննդամթերքներում երկաթն առկա է կամ որպես հեմի բաղադրիչ (միս, ձկնեղեն) կամ որպես ոչ հեմային երկաթ (բանջարեղեններ, մրգեր): Սննդի միջոցով յուրացվում է երկաթի շուրջ 10-15%-ը. ներծծումն ընթանում է 12-մատյա աղում: Օրգանիզմում երկաթի ընդհանուր պարունակությունը կազմում է 4-5 գրամ, որի 70%-ը ներկայացված է հեմոգլոբինի կազմում, 5%-ը՝ միոգլոբինի մեջ, իսկ 20%-ը՝ լուծելի ֆերրիտինի և անլուծելի հեմոսիդերինի տեսքով դեպոյացված է լյարդում, փայծաղում, ոսկրածուծում:

Երկաթի ներծծումը կարգավորվում է աղիների բջիջների կողմից. այն ուժգնանում է երկաթի դեֆիցիտի և ոչ արդյունավետ էրիթրոպոեզի ժամանակ և արգելակվում օրգանիզմում երկաթի ավելցուկի ժամանակ: Երկաթի տեղափոխումը աղիների պատից դեպի էրիթրոցիտների երիտասարդ ձևեր ու դեպո-բջիջներ (մակրոֆագեր) ընթանում է պլազմային սպիտակուցի՝ տրանսֆերինի միջոցով: Օրգանիզմում երկաթը չի հանդիպում ազատ կատիոնների տեսքով, այլ՝ միայն սպիտակուցների հետ կապված վիճակում:

Արյան շիճուկում երկաթի մակարդակը կախված է ստամոքս-աղիքային ուղում ռեզորբցիայից, աղիներում, փայծաղում և ոսկրածուծում կուտակումներից, հեմոգլոբինի սինթեզից և քայքայումից, և, վերջապես, օրգանիզմից այս միկրոտարրի հեռացումից: Օրվա ընթացքում արյան շիճուկի երկաթի մակարդակը փոփոխվում է. ամենաբարձր մակարդակը գրանցվում է առավոտյան: Երկաթի մակարդակը կախված է նաև տարիքից և սեռից: Նորածինների մոտ կյանքի առաջին մի քանի ժամվա ընթացքում դիտարկվում է շիճուկի երկաթի մակարդակի նվազեցում: Կանանց մոտ երկաթի մակարդակը կախված է նաև դաշտանային ցիկլից (առավելագույն մակարդակը՝ լյուտեինային փուլում, իսկ նվազագույնը՝ դաշտանից հետո): Քնի անբավարարությունը և սթրեսները, ինչպես նաև արտահայտված ֆիզիկական ծանրաբեռնվածությունները նույնպես առաջացնում են այս ցուցանիշի կրճատում:

Հղիության ընթացքում օրգանիզմում երկաթի պարունակությունը նվազում է, հատկապես հղիության երկրորդ կեսում (պտղի մոտ երկաթի դեպոների ձևավորում): Անկախ արյան շիճուկում երկաթի մակարդակի անկայունությանը, այս ցուցանիշի հետազոտությունը կարևոր սքրինինգային ցուցանիշ է, որը թույլ է տալիս տարբերակում անցկացնել երկաթ-դեֆիցիտային և այլ անեմիաների միջև, ինչպես նաև գնահատել երկաթ-դեֆիցիտային անեմիաների բուժման արդյունավետությունը: Երկաթի արտահայտված դեֆիցիտն ուղեկցվում է հեմոգլոբինի մակարդակի նվազեցմամբ և գունային ցուցանիշի կրճատմամբ:

Հետազոտության ցուցումներ

• տարբեր ծագման անեմիաների ախտորոշում և (կամ) տարբերակիչ ախտորոշում
• երկաթ-դեֆիցիտային անեմիաների բուժման հսկողություն
• սուր և քրոնիկ վարակիչ հիվանդություններ
• շարակցական հյուսվածքի համակարգային բորբոքային հիվանդություններ
• սնուցման և ներծծման խանգարումներ, հիպո- և ավիտամինոզներ, մարսողական համակարգի խանգարումներ
• երկաթ պարունակող դեղերով հնարավոր թունավորում

Կենսանմուշ

«Երկաթ (շիճուկ)» թեսթի համար հանձնվող կենսանմուշն է՝ երակային արյուն։

Կենսանմուշի հանձնում

Արյունը ցանկալի է հանձնել առավոտյան ժամերին, քաղցած վիճակում:

Ճիշտ պատասխաններ ստանալու համար անհրաժեշտ է արյունը հանձնելուց մի քանի օր առաջ դադարեցնել երկաթ պարունակող սննդային հավելումների, դեղերի ընդունումը: Նույն կերպ, արյան շիճուկի երկաթի հետազոտությունը պետք է կազմակերպել արյան փոխներարկման միջոցառումից մի քանի օր անց:

Չափման միավորներ

Միջազգային չափման միավոր (SI համակարգ)

մկմոլ/լ (միկրոմոլ/լիտր)

Այլընտրանքային չափման միավորներ

մկգ/դլ (միկրոգրամ/դեցիլիտր), մգ/լ (միլիգրամ/լիտր)

Միավորների փոխակերպում

մգ/դլ x 0,25 = մմոլ/լ, մկգ/դլ х 0,179 = մկմոլ/լ

Նորմալ (ռեֆերենս) միջակայքեր

Համընդհանուր օգտագործվող միջակայքեր

• Չափահասներ (5,83-34,5) մկմոլ/լ
• 1-14 տարեկան (9,0-21,5) մկմոլ/լ
• 1 -12 ամսական (7,2-17,9) մկմոլ/լ
• <1 ամսական (17,9-44,8) մկմոլ/լ

Այլընտրանքային միջակայքեր

Տարիք, սեռ	IRON շիճուկ, մկմոլ/լ
< 1 ամս	17,9 - 44,8
1 ամս. - 14 ամս.	7,2 - 17,9
1 տ. - 14 տ.	9,0 - 21,5
կանայք, > 14 տ.	9,0 - 30,4
տղամարդիկ, > 14 տ.	11,6 - 31,3

Արդյունքների մեկնաբանություն

Արյան շիճուկի երկաթի մակարդակի բարձրացում (հիպերֆերրեմիա)

• ուժեղացած մուտք դեպի օրգանիզմ
• հեմոքրոմատոզ
• երկաթի պատրաստուկների ավելցուկային պարենտերալ ներմուծում
• կրկնակի արյան փոխներարկումներ
• երեխաների մոտ՝ երկաթի պատրաստուկներով սուր թունավորում
• անեմիաներ՝ հեմոլիտիկ, հիպո- և ապլաստիկ, վիտամին B12 (և B6) և ֆոլիատ-դեֆիցիտային հիպերքրոմ
• թալասեմիա
• նեֆրիտ
• լյարդի հիվանդություններ (սուր կամ քրոնիկ հեպատիտներ)՝ հեմի սինթեզի մեջ երկաթի անբավարար օգտագործման պատճառով
• սուր լեյկեմիա
• կապարային թունավորում
• որոշ դեղերի ընդունում՝ Քլրոամֆենիկոլ (լևոմիցետին), էստրոգեններ, օրալ հակաբեղմնավորիչներ, Մետոտրեքսատ, Ցիսպլատին և այլն

Արյան շիճուկի երկաթի մակարդակի նվազեցում (հիպոֆերրեմիա)

• երկաթ-դեֆիցիտային անեմիա
• սուր և քրոնիկ վարակիչ հիվանդություններ, սեպսիս, կոլագենոզներ
• ուռուցքներ (այդ թվում՝ սուր և քրոնիկ լեյկոզներ, միելոմա)
• օրգանիզմ երկաթի անբավարար մուտք (կաթնա-բուսական դիետա, մալաբսորբցիայի համախտանիշ, ստամոքսի և աղիների հիվանդություններ)
• օրգանիզմում երկաթի փոխանակության և երկաթի ծախսի ակտիվացում՝ հղիություն, կրծքով կերակրում, դեռահասուն տարիք, ծանր կայուն ֆիզիկական ծանրաբեռնվածություն
• պերնիցիոզ անեմիայի ռեմիսիա (B12 ավիտամինոզ)
• հիպոթիրեոզ
• նեֆրոտիկ համախտանիշ
• լյարդի քրոնիկ հիվանդություններ (հեպատիտ, ցիռոզ)
• որոշ դեղերի ընդունում՝ Ալոպուրինոլ, անդրոգեններ, Ասպիրին, Խոլեսթիրամին, գլյուկոկորտիկոիդներ

Միջազգային անվանումներ

Միջազգային (անգլերեն) լրիվ անվումը՝ Serum Ferrum (Iron)

Միջազգային (անգլերեն) հապավումը՝ IRON ser.